Przypadki – jak odmieniać?

Odmiana przez przypadki w języku polskim

Nasza polszczyzna należy do języków fleksyjnych, co oznacza, że wyrazy przyjmują różne końcówki, w zależności od tego, jaką rolę pełnią w zdaniu. Rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, większość zaimków oraz imiesłowy przymiotnikowe podlegają deklinacji, innymi słowy odmieniają się przez przypadki. Jak podkreślają językoznawcy, błędem i to zasadniczym jest nieodmienianie wyrazów, które powinny przyjmować odpowiednią końcówkę fleksyjną w zależności od ich zastosowania.  

Odmiana przez przypadki może nastręczać pewnych trudności, dlatego też warto przy wyborze odpowiedniej formy zdać się na sprawdzony sposób, czyli na dodanie pytania lub też pomocniczego czasownika, które to rozwieją nasze fleksyjne wątpliwości. Zademonstrujmy to na kilku przykładach:

Odmiana przez przypadki przykład nr 1: copywriter

Liczba pojedyncza

Mianownik: kto? co? (jest) - copywriter

Dopełniacz: kogo? czego? (nie ma) - copywritera

Celownik: komu? czemu? (przyglądam się) - copywriterowi

Biernik: kogo? co? (widzę) - copywritera

Narzędnik: z kim? z czym? (idę z) - copywriterem

Miejscownik: o kim? o czym? (mówię o) - copywriterze

Wołacz: o ty! - copywriterze

Liczba mnoga:

Mianownik: kto? co? (są) - copywriterzy

Dopełniacz: kogo? czego? (nie ma) - copywriterów

Celownik: komu? czemu? (przyglądam się) - copywriterom

Biernik: kogo? co? (widzę) - copywriterów

Narzędnik: z kim? z czym? (idę z) - copywriterami

Miejscownik: o kim? o czym? (mówię o) ­- copywriterach

Wołacz: o wy! – copywriterzy

Odmiana przez przypadki przykład nr 2: agencja copywriterska

Liczba pojedyncza:

Mianownik: kto? co? (jest) - agencja copywriterska

Dopełniacz: kogo? czego? (nie ma) - agencji copywriterskiej

Celownik: komu? czemu? (przyglądam się) - agencji copywriterskiej

Biernik: kogo? co? (widzę) - agencję copywriterską

Narzędnik: z kim? z czym? (idę z) - agencją copywriterską

Miejscownik: o kim? o czym? (mówię o) - agencji copywriterskiej

Wołacz: o ty! - agencjo copywriterska

Liczba mnoga:

Mianownik: kto? co? (są) - agencje copywriterskie

Dopełniacz: kogo? czego? (nie ma) - agencji copywriterskich

Celownik: komu? czemu? (przyglądam się) - agencjom copywriterskim

Biernik: kogo? co? (widzę) - agencje copywriterskie

Narzędnik: z kim? z czym? (idę z) - agencjami copywriterskimi

Miejscownik: o kim? o czym? (mówię o) - agencjach copywriterskich

Wołacz: o wy! - agencje copywriterskie

Czy odmieniać nazwiska?

Tak, tak i zdecydowanie tak. Odmianie przez przypadki podlegają polskie nazwiska, a także te pochodzące z języków obcych. Różnorodność tych pierwszych może przysporzyć pewnych trudności, ale kierując się poniższymi zasadami dotyczącymi deklinacji nazwisk męskich, damskich i małżeństw, pozwoli na posługiwanie się poprawną  polszczyzną.

„Zasadniczo reguła jest prosta: o ile to możliwe, nazwisko w postaci rzeczownikowej odmieniamy jak rzeczownik pospolity, nazwisko w postaci przymiotnikowej, jak przymiotnik pospolity” – podkreśla prof. Aneta Załazińska (artykuł „Zasady odmiany nazwisk. Dlaczego anarchia gramatyczna nie prowadzi do niczego dobrego”, [w:] „W teorii i w praktyce”, styczeń-marzec 2020, s. 19-23).

Odmienianie nazwisk męskich

Przyjrzyjmy się tej regule nieco dokładniej podczas analizy deklinacji nazwisk męskich w zależności od ich postaci:

• nazwiska w postaci przymiotnikowej (zakończone na: -ski, -cki, -dzki ora na -ny, -ty) odmieniane są jak przymiotniki pospolite, to znaczy: Wiśniewski, Kasprzycki, Wojewódzki tak samo jak niski, natomiast Czarzasty, Nawalny jak żonaty;
• nazwiska w postaci rzeczownikowej (kończące się na samogłoski -o, -a i spółgłoski) odmieniamy jako rzeczowniki pospolite np. Kania jak niania, Pawlica jak taca, Rychlik jak

Warto pamiętać o bardziej szczegółowych zasadach dotyczących deklinacji nazwisk, które każdemu copywriterowi pomogą zachować poprawność językową:

• odmiana przez przypadki dotyczy zarówno pierwszego, jak i drugiego członu podwójnego nazwiska tj. Nowak-Jeziorański, Nowaka-Jeziorańskiego, wyjątek stanowić mogą nazwy herbu lub zawołanie bojowe, stanowiące pierwszy człon nazwiska;
• jeżeli nazwisko z języka obcego kończy się na nieme -e, należy zastosować przy jego odmianie apostrof Lumière - Lumière’a;
• nazwiska kończące się na -e+spółgłoska posiadają zróżnicowaną odmianę:
  • w odmianie nazwisk brzmiących jak rzeczowniki pospolite pomija się głoskę -e- Kwiecień - Kwietnia;
  • nazwiska, które nie posiadają takiego odpowiednika, odmieniane są według tradycji odmiany Stępień - Stępnia, ale Lelewel-Lelewela;
  • w odmianie obcych nazwisk głoska -e- może występować lub zanikać w zależności od stopnia ich adaptacji do języka polskiego Havel - Havla, ale Orwell - Orwella.
  • w odmianie przez przypadki nazwisk jednosylabowych głoska -e- zawsze pozostaje na swoim miejscu Kmieć - Kmiecia, Piec - Pieca.

Odmienianie nazwisk damskich

Co do nazwisk damskich, to na ogół się nie odmieniają. Wyjątek stanowią nazwiska zakończone na samogłoskę -a zarówno w postaci przymiotnikowej, jak i rzeczownikowej. Ma tutaj zastosowanie powyżej wymieniona zasada, tak więc nazwiska: Lewandowska, Kowalska, Wiśniewska będziemy odmieniać tak samo jak przymiotnik piękna, natomiast Kita, Słomka, Pala jak rzeczownik sroka.

W przypadku nazwisk dwuczłonowych sytuacja wygląda podobnie: jeżeli jego człony kończą się na -a, to odmieniamy każdy z nich, np. Kolenda-Zalewska : Kolendy-Zalewskiej, a jeżeli tylko jedno, to wtedy tylko ono podlega deklinacji np. Bachleda-Curuś : Bachledy-Curuś, Skłodowska-Curie : Skłodowskiej-Curie.

Pewien niuans stanowią nazwiska damskie zakończone na -y, które brzmią jak przymiotniki rodzaju męskiego. Mowa tu o nazwiskach takich jak Olszowy, Żelazny, Słaby, których zazwyczaj się nie odmienia. Dlatego też kobieta przedstawiająca się nam jako Teresa Olszowy, nie popełnia żadnego błędu językowego.

Odmienianie nazwisk małżeństw

W zaproszeniach na ślub, urodziny czy na inną uroczystość dość mocno utrzymuje się trend nieodmieniania nazwisk - zarówno w przypadku pojedynczych osób, jak i małżeństw. Osoby, które wypisywały zaproszenia, tłumaczą się zazwyczaj tym, że nazwisko w mianowniku lepiej brzmi niż forma odmieniona. Fakt jednak pozostaje faktem, że nieodmienianie nazwisk to zasadniczy błąd gramatyczny! Piszemy więc:

• Państwo Nowakowie, a nie Państwo Nowak
• Jan i Maria Polakowie, a nie Jan i Maria Polak
• Państwo Maszczykowie, a nie Państwo Maszczyk

Paradoksalnie w pisaniu zaproszeń odmienianie przez przypadki nazwisk kończących się na -ski, -cki, -dzki (np. Pilarscy, Kasprzyccy, Janowscy) nie stanowi żadnego problemu, co zapewne wynika z bardziej przystępnej formy deklinacji.

Ciekawy przypadek stanowią nazwiska męskie w postaci przymiotnikowej zakończone na -y oraz na -owy. Chodzi tu o takie przypadki jak Małolepszy, Brzozowy, Żelazny, Olszowy, które w liczbie mnogiej przyjmują końcówkę przymiotnikową - Małolepsi, Brzozowi, Żelaźni, Olszowi.

Odmiana przez przypadki przykład nr 3

Temat ten zakończmy przykładami odmiany przez przypadki imion i nazwisk mężczyzny i kobiety oraz ich wspólnego nazwiska jako małżeństwa:

• Jacek Moskal, Anna Moskal

Mianownik: kto? co? (jest) - Jacek Moskal, Anna Moskal

Dopełniacz: kogo? czego? (nie ma) - Jacka Moskala, Anny Moskal

Celownik: komu? czemu? (przyglądam się) - Jackowi Moskalowi, Annie Moskal

Biernik: kogo? co? (widzę) - Jacka Moskala, Annę Moskal

Narzędnik: z kim? z czym? (idę z) - Jackiem Moskalem, Anną Moskal

Miejscownik: o kim? o czym? (mówię o) - Jacku Moskalu, Annie Moskal

Wołacz: o ty! - Jacku Moskalu, Anno Moskal

• Moskalowie

Mianownik: kto? co? (są) - Moskalowie

Dopełniacz: kogo? czego? (nie ma) - Moskalów

Celownik: komu? czemu? (przyglądam się) - Moskalom

Biernik: kogo? co? (widzę) - Moskalów

Narzędnik: z kim? z czym? (idę z) - Moskalami

Miejscownik: o kim? o czym? (mówię o) ­- Moskalach

Wołacz: o wy! - Moskalowie

Nazwisko żony pozostaje w jednej i tej samej niezmienionej formie, natomiast nazwisko męża odmienia się jak rzeczownik potoczny, tak samo jak nazwisko małżeńskie - posiada taką samą odmianę jak np. słowo magowie czy psychologowie.

Takie to przypadki

Kończąc tekst o różnych przypadkach, warto zapamiętać, że nazwiska w języku polskim odmieniamy, wyjątek należy jedynie zrobić dla pań. Aby odpowiednio dopasować końcówkę fleksyjną do danego przypadku wystarczy albo zadać sobie pomocnicze pytanie lub w przypadku nazwisk - kierować się zasadą: przymiotnikowe odmieniają się jak przymiotniki, a rzeczownikowe jak rzeczowniki. Wtedy wszystko będzie o wiele prostsze w posługiwaniu się naszą wyjątkową gramatyką.